พืชวัตถุ-พืชจำพวกหัว-เหง้า(3)

1.1.3. พืชวัตถุจำพวกหัว-เหง้า (ต่อ)

ข่าน้ำ (ดาหลา) ต้นใบคล้ายข่า แต่เล็กกว่า ต้นเอนคล้ายกะทือ

• หัว เหง้า รสเผ็ดร้อนเฝื่อน สรรพคุณ แก้เม็ดประดง แก้ผื่นคันตามผิวหนัง
• ต้น หน่ออ่อน ดอก รสเผ็ดร้อนซ่า สรรพคุณ  แก้เสมหะในลำคอ แก้ลมแน่นหน้าอก (อุระเสมหะ) บำรุงเตโชธาตุให้สมบูรณ์ แก้เลือดออกตามไรฟัน

ข้าวเย็นใต้ ไม้เลื้อยลงหัวชนิดนี้ เนื้อในหัวสีขาว

• หัวและราก รสกร่อยหวานมันเล็กน้อย สรรพคุณ  แก้กามโรค น้ำเหลืองเสียพุพอง ขับปัสสาวะ
• ใบ รสขื่น สรรพคุณ  แก้ปปากบวม อักเสบ
• ดอก รสขื่นเบื่อ สรรพคุณ  แก้โรคผิวหนัง แก้คุดทะราด
• ผล รสขื่น สรรพคุณ  ลนไฟนาบลูกอันฑะ แก้อันฑะอุ้ง (ไส้เลื่อน)

ข้าวเย็นเหนือ ไม้เถาลงหัว เนื้อในหัว สีเหลือง

• หัวและราก รสกร่อยหวานมันเล็กน้อย สรรพคุณ  แก้กามโรค แก้เส้นเอ็นพิการ แก้น้ำเหลืองเสียพุพอง ผื่นคัน แก้ปัสสาวะ
• ต้น รสเย็นจืด สรรพคุณ  แก้ไข้เรื้อร้ง ไข้ตัวร้อน
• ใบ รสจืดเย็น สรรพคุณ  แก้ไข้เหนือ แก้ไข้สันนิบาต
• ผล รสขื่นจัด สรรพคุณ  แก้ลมริดสีดวง

ขิงแคลง (ขิงป่า) ไม้ลงหัวหรือลงแง่ง แต่เล็กว่าขิงบ้าน

• เหง้า รสหวานเผ็ดร้อนขม สรรพคุณ  แก้ไข้ แก้ลมพรรดึก แก้ลมพานไส้ แก้แม่น แก้เสียดแทง แก้นอนไม่หลับ แก้คลื่นเหียนอาเจียน

ขิงบ้าน ไม้ลงหัวจำพวกเป็นแง่ง หรือเหง้า

• เหง้า รสหวานเผ็ดร้อน สรรพคุณ  ขับลม แก้ปวดท้อง แก้จุกเสียด เจริญอากาศธาตุ
• ต้น รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ  ขับลมให้ผายเรอ
• ใบ รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ  บำรุงกำเดา
• ดอก รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ  แก้โรคประสาท ซึ่งทำให้ใจขุ่นมัว
• ราก รสหวานเผ็ดร้อน สรรพคุณ  ขับเสมหะในลำคอ เจริญอาหาร

เข้าค่า ไม้ต้นลงหัว

• หัว รสร้อน สรรพคุณ  แก้ฟกบวม แก้พยาธิ แก้คุดทะราด
• ยาง รสร้อนจัด สรรพคุณ  กัดน้ำลาย แต่เป็นพิษต่อร่างกาย

คล้า หรือ คลุ้ม ไม้ลงหัวหรือเหง้า เป็นกอคล้ายข่า

• หัว รสเย็นเบื่อ สรรพคุณ  แก้ไข้สูง ไข้พิษ ไข้กาฬ แก้พิษไข้ตัวร้อน (ลดความร้อน) แก้ไข้เหนือ แก้ปอดบวม แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้ไข้รากสาด แก้ไข้หัด สุกใส ดำแดง ฝีดาษ

คูณ ไม้ลงหัว ต้นคล้ายบอน

• หัว รสเผ็ดขื่นคัน สรรพคุณ  แก้ก้อนเถาดานในท้อง สุมเป็นเถ้าถ่านผสมยา แก้พิษไข้ตัวร้อน แก้ไข้เซื่องซึม แก้พิษตานซางเด็ก หุงกับน้ำมันทาบาดแผล กัดฝ้า กัดหนองได้ดี

ง่อนตาหงาย ไม้ต้นเล็กๆลงหัว

• หัว รสเย็น สรรพคุณ  ถอนพิษของเมาเบื่อ ถอนพิษไข้ตัวร้อน ไข้จับสั่น

ดองดึง ไม้เถาเลื้อยขนาดเล็กลงหัว

• หัว รสร้อนเมา สรรพคุณ  แก้โรคเรื้อน คุดทะราด แก้ปวดข้อ (รูมาติซั่ม) แก้กามโรค แก้พิษสัตว์กัดต่อย ขับผายลม

เต่าเกียด ไม้พุ่มลงหัว

• หัว รสเย็นหอมฉุน สรรพคุณ  แก้ตับปอดพิการ ชักตับ กัดฟอกเสมหะ แก้ไอ

ถั่วพู ไม้เถาเลื้อยชนิดลงหัว

• หัว รสหวานชื่น สรรพคุณ  ชูกำลัง บำรุงครรภ์ แก้อ่อนเพลีย บำรุงดวงใจ ให้ชุ่มชื่น

ท้าวยายม่อม ไม้ชนิดลงหัว

• หัว ทำแป้งเรียกว่า แป้งท้าวยายม่อม รสมัน สรรพคุณ  ผสมน้ำตาลกรวดให้คนไข้รับประทาน บำรุงกำลัง บำรุงหัวใจ ทำให้จิตใจชุ่มชื่น

บุก ไม้ล้มลุกลงหัว

• หัว รสเมาเบื่อคัน สรรพคุณ  กัดเถาดาน กัดเสมหะ หุงกับน้ำมันทาแผลกัดฝ้า กัดหนอง

บัวน้ำ บัวสาย อันที่จริงจำพวกบัวน้ำหรือบัวสายนี้ เป็นพืชประเภทที่อยู่ในน้ำมีหัวและเหง้าด้วย คือ

1. บัวขม        สายเล็ก     พันธุ์ดอกขาว
2. บัวกินสาย     สายขนาดกลาง     พันธุ์ดอกขามแกมชมพู
3. บัวสัตตบุษย์     สายใหญ่     พันธุ์ดอกขาวปลอด
4. บัวสัตตบรรณ     สายใหญ่     พันธุ์ดอกสีแดงหรือชมพู
5. บัวจงกลณี     สายใหญ่     พันธุ์ดอกสีชมพูอ่อน
6. บัวเผื่อน     สายขนาดกลาง   พันธุ์ดอกสีซีดขาว
7. บัวผัน     สายเล็ก     พันธุ์ดอกสีคราม ถ้าดอกสีม่วงหรือชมพู สายและดอกจะใหญ่

บัวทั้งหมดมีสรรพคุณ คือ

• ดอก รสฝาดหอมเย็น สรรพคุณ  บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น บำรุงกำลัง แก้ไข้ตัวร้อน
• เมล็ด (คั่ว) รสขมหอม สรรพคุณ  บำรุงกำลัง เจริญอาหาร
• หัว รสหอมมัน สรรพคุณ  บำรุงร่างกาย ชูกำลัง บำรุงกำลัง  

พืชวัตถุ-พืชจำพวกหัว-เหง้า(2)

1.1.3. พืชวัตถุจำพวกหัว-เหง้า (ต่อ)

กะทือ ไม้ลงหัวจำพวกขิง

• หัว เหง้า รสขมขื่นน้อยๆ  สรรพคุณ  บำรุงน้ำนมสตรีให้บริบูรณ์ แก้ปวดมวนในท้อง แก้บิด ขับผายลม ขับปัสสาวะ หัวกะทือหมกไฟฝนกับน้ำปูนใส รับประทานแก้ปวดเบ่ง แก้บิด แก้เสมหะเป็นพิษ แก้แน่นหน้าอก กล่อมอาจม ขับน้ำย่อยอาหารให้ลงลำไส้
• ราก รวขมขื่นเล็กน้อย  สรรพคุณ แก้ไข้ตัวเย็น แต่รู้สึกร้อนใน
• ต้น รสขมขื่น  สรรพคุณ แก้เบื่ออาหาร ทำให้เจริญอาหาร
• ใบ รสขมขื่นเล็กน้อย  สรรพคุณ ขับเลือดเน่าในมดลูก และขับน้ำคาวปลาหลังคลอดบุตรใหม่ๆ
• ดอก รสขมขื่น  สรรพคุณ แก้ไข้เรื้อรัง ไข้จับสั่นผอมเหลือง แก้ไข้ตัวเย็น

กะทือป่า ไม้ลงหัว

• หัว เหง้า รสขมขื่นเล็กน้อย  สรรพคุณ บำรุงน้ำนมสตรีให้บริบูรณ์ แก้ปวดมวนในท้องแก้บิด ขับผายลม ขับปัสสาวะ หัวกะทือหมกไฟฝนกับน้ำปูนใส รับประทาน แก้ปวด เบ่ง แก้บิด แก้เสมหะเป็นพิษ แก้แน่นหน้าอก กล่อมอาจม ขับน้ำย่อยอาหารให้ลงลำไส้
• ราก รสขมขื่นน้อยๆ  สรรพคุณ แก้ไข้ตัวเย็น แต่ร้อนใน

กระเทียม ไม้หัวลงต้นเล็ก

• หัว รสร้อนฉุน  สรรพคุณ แก้ไอ แก้โรคผิวหนัง กลาก เกลื้อน แผลเน่า เนื้อร้าย บำรุงธาตุ ขับโลหิตระดู แก้โรคประสาท น้ำคั้นจากหัว หยอดหู แก้ปวดหูและหูอื้อ

กลอย ไม้ลงหัว

• หัว รสขื่นคัน  สรรพคุณ กัดเถาดานเป็นก้อนแข็งอยู่ในท้อง หุงกับน้ำมันทาแผล กัดหนองและฝ้า

กระวาน ไม้มีเหง้าหรือหน่อคล้ายข่า มี 2 ชนิด คือ ชนิดขาว และชนิดดำ สรรพคุณเหมือนกัน

• ใบ รสเผ็ดเล็กน้อยกลิ่นหอม  สรรพคุณ ขับลมให้ผายเรอ ขับเสมหะ แก้ไข้เซื่องซึม
• ดอก รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย  สรรพคุณ แก้เจ็บตา ตาแฉะ ตามัว
• ลูก รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย  สรรพคุณ ขับเสมหะ โลหิต และลม

ขมิ้นชัน ไม้ลงหัว

• หัว รสฝาดเอียน  สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อดี คลั่งเพ้อ แกไข้เรื้อรังผอมเหลือง แก้โรคผิวหนัง แก้เสมหะและโลหิต แก้ท้องร่วง สมานแผล

ขมิ้นอ้อย ไม้ลงหัว

• หัว รสฝาดเฝื่อน  สรรพคุณ แก้ครั่นเนื้อครั่นตัว สมานลำไส้ แก้ระดูขาว ขับปัสสาวะ ตำพอก แก้ฟกบวม อักเสบ
• ใบ รสเฝื่อน  สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้บวมช้ำ

ข่าใหญ่ (ข่าหลวง) เป็นพืชลงหัวจำพวกกระวาน โคนต้นขาว หัวขาว

• เหง้า หัว รสเผ็ดร้อนขม  สรรพคุณ แก้ปวดท้อง แก้แน่นจุกเสียด ขับลมให้กระจาย แก้ฟกบวม แก้พิษ แก้บิดตกโลหิต แก้ลมป่วง แก้เกลื้อน แก้สันนิบาตหน้าเพลิง ตำผสมกับเหลือมะขามเหียกให้สตรีคลอดใหม่ๆ รับประทานขับเลือด ขับน้ำคาวปลา
• ใบ รสเผ็ดร้อน  สรรพคุณ ฆ่าพยาธิ กลาก ต้มน้ำอาบ แก้ปวดเมื่อยตามข้อ
• ดอก รสเผ็ดร้อน  สรรพคุณ ทาแก้เกลื้อน กลาก
• ผล รสเผ็ดร้อนฉุน  สรรพคุณ ช่วยย่อยอาหาร แก้ปวดท้อง คลื่นเหียน อาเจียน ท้องอืดเฟ้อ แก้บิดมีตัวและไม่มีตัว
• ต้นอ่อน (หน่อ) รสเผ็ดร้อนหวานเล็กน้อย  สรรพคุณ แก้ลมแน่นอก บำรุงเตโชธาตุ ช่วยย่อยอาหาร
• ต้นแก่ รสเผ็ดร้อนซ่า  สรรพคุณ ตำผสมน้ำมันมะพร้าว ทาแก้ปวดเมื่อยตามกล้ามเนื้อ แก้ปวดข้อ แก้ลมตะคริว
• ราก รสเผ็ดร้อนปร่า  สรรพคุณ แก้เลือดเดินไม่สะดวก แก้เหน็บชา แก้เสมหะและโลหิต

ข่าตาแดง ลักษณะเหมือนข่าใหญ่ แต่เล็กกว่าเล็กน้อย โคนต้นสีแดง หน่อขึ้นใหม่แดง รสจัดกว่าข่าเหลือง

• เหง้า หัว รสเผ็ดร้อนขม  สรรพคุณ แก้ปวดท้อง แก้จุกเสียดแน่น ขับลมให้กระจาย แก้ฟกบวม แก้พิษ แก้บิดตกโลหิต แก้ลมป่วง แก้เกลื้อน แก้สันนิบาตหน้าเพลิง ตำผสมกับมะเขือเปียก ให้สตรีคลอดใหม่ๆ รับประทานขับเลือด ขับน้ำคาวปลา
• ใบ รสเผ็ดร้อน  สรรพคุณ ฆ่าตัวพยาธิกลาก ต้มน้ำอาบ แก้ปวดเมื่อยตามข้อ
• ดอก รสเผ็ดร้อน  สรรพคุณ ทาแก้เกลื้อน กลาก
• ผล รสเผ็ดร้อนฉุน  สรรพคุณ ช่วยย่อยอาหาร แก้ปวดท้อง คลื่นเหียน อาเจียน ท้องอืดเฟ้อ แก้บิดมีตัวและไม่มีตัว
• ต้นอ่อน(หน่อ) รสเผ็กร้อนหวานน้อยๆ  สรรพคุณ แก้ลมแน่นหน้าอก บำรุงเตโชธาตุ ช่วยย่อยอาหาร
• ต้นแก่ รสเผ็ดร้อนซ่า  สรรพคุณ ตำผสมน้ำมันมะพร้าว ทาแก้ปวดเมื่อยตามกล้ามเนื้อ ปวดข้อ แก้ลมตะคริว
• ราก รสเผ็ดร้อนปร่า  สรรพคุณ แก้เลือดเดินไม่สะดวก แก้เหน็บชา แก้เสมหะและโลหิต

ข่าลิง (ข่าเล็ก ข่าน้อย) ลักษณะเหมือนข่าใหญ่ทุกประการ แต่เล็กกว่าเท่าตัว

• หัว เหง้า รสเผ็ดร้อนซ่า  สรรพคุณ แก้กามโรค แก้จุกเสียด แน่นเฟ้อ
• ต้น รสเผ็ดร้อนซ่า  สรรพคุณ แก้ฝีดาด ฝีทราย ฝีเส้น ฝีฝักบัว
• ใบ รสเผ็ดร้อน  สรรพคุณ แก้เกลื้อนน้อยใหญ่ ฆ่าพยาธิ
• ดอก ผล รสเผ้ดร้อนขมซ่า  สรรพคุณ ขับพยาธิลำไส้ ฆ่าพยาธิภายนอก
• ราก รสเผ็ดร้อนหอม  สรรพคุณ แก้พิษฝีภายใน-ภายนอก

พืชวัตถุ-พืชจำพวกหัว-เหง้า(1)

1.1.3. พืชวัตถุจำพวกหัว-เหง้า

ได้แก่ พรรณไม้ที่ใช้หัวหรือเหง้าฝังลงดิน ส่วนมากเป็นพืชล้มลุกเมื่อเข้าฤดูฝน ฝนตกลงมาก็แตกหน่อออกต้นเจริญงอกงาม และเมื่อถึงฤดูแล้ง ฝนไม่มีก็เหี่ยวเฉาลง ล้มแห้งตายไป เมื่อถึงฤดูฝนก็แตกหน่อเจริญงอกงามมาใหม่อีกเป็นดังนี้เรื่อยไป บางชนิดก็ทนทานต่อความแห้งแล้งได้ดี บางชนิดทนทานต่อความแห้งแล้งไม่ค่อยได้ แล้วแต่ชนิดของพืช จะกำหนดแน่นอนไม่ได้ แต่ที่เรียกกันว่าหัวนั้น ต้องมีลักษณะกลม ถ้ายาวก็ต้องมีลักษณะกลมมากกว่า เหง้านั้น อาจเป็นลักษณะแบนเป็นปุ่ม เป็นแง่งหรือยาวรี มีลักษณะต่างๆกัน พวกหัว เช่น หัวบุก หัวกลอย และหัวกระดาด ส่วนเหง้าและแง่งจะหาดูได้ง่าย เช่น เหง้าสับปะรด เหง้าข่า แง่งขิง แง่งไพล แง่งกระชาย และหาข้อพึงสังเกตุเอาไว้ว่ามีลักษณะเป็นอย่างไร พวกนี้ตามท้องถิ่นทั่วๆไป นิยมเรียกกันว่า หัว หรือ เหง้า ดังตัวอย่างต่อไปนี้

กระชาย ไม้ล้มลุกลงหัว มี 3 ชนิด คือ กระชายเหลือง กระชายดำ กระชายแดง นิยมใช้อย่างเหลือง

• หัว รสเผ็ดร้อนขมหอม สรรพคุณ แก้ปากเปื่อย ปากแตกเป็นแผล ขับระดูขาว แก้ใจสั่น แก้ปวดมวนในท้อง แก้บิดมูกเลือด บำรุงกำลัง
• แง่งหรือรากใหญ่ ที่ติดกับหัว รสเผ็ดร้อนขมเล็กน้อย สรรพคุณ แก้กามตายด้าน ทำให้จิตใจกระชุ่มกระชวย มีคุณสมบัติคล้ายโสมจีน

กระเช้าผีมด หรือ หัวร้อยรู ไม่ใช่ไม้ลงหัว เป็นพวกกล้วยไม้เป็นโป่งใหญ่ที่ข้อและลำต้น

• หัว รสเบื่อเย็น สรรพคุณ บำรุงหัวใจ ขับชีพจร ขับพยาธิในท้อง แก้พิษในข้อกระดูก แก้เม็ดประดง

กระดาดทั้ง 2 ไม้ลงหัว มี 2 ชนิด กระดาดแดง กระดาดขาว

• หัว รสเมาชื่น สรรพคุณ หุงกับน้ำมันใส่แผล กัดฝ้าแผล กัดหนอง แก้เรื้อรัง รับประทาน แก้เถาดานในท้อง และกัดเมือกมันในท้องได้ดีอีกด้วย

กระแตไต่ไม้ ลักษณะคล้ายกล้วยไม้ เกาะอยู่บนต้นไม้ใหญ่ๆ

• หัว รสจืดเบื่อ สรรพคุณ แก้นิ่ว แก้เบาหวาน เบื่อพยาธิ แก้ไตพิการ แก้แผลพุพอง

พืชวัตถุ-พืชจำพวกเถา-เครือ(8)

1.1.2. พืชวัตถุจำพวกเถา-เครือ (ต่อ)

สำมะงา ไม้เถายืนต้น

• ใบ รสเย็นเบื่อ  สรรพคุณ  ต้มเอาน้ำอาบ แก้โรคผิวหนัง ประดง ผื่นคัน

หนุมานประสานกาย เป็นไม้เถายืนต้น

• ใบ รสฝาดเย็นเอียน  สรรพคุณ  แก้ไอ แก้หืดหอบ แก้อาเจียนเป็นโลหิต (วัณโรคปอด) ห้ามเลือดและสมานแผลได้ดี

หางไหลขาว ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้

• เถา รสเอียนเล็กน้อย  สรรพคุณ  ถ่ายเสมหะและโลหิต ถ่ายลม ถ่ายเส้นเอ็น

หางไหลแดง ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น

• เถา รสเอียนเล็กน้อย  สรรพคุณ  ขับบำรุงโลหิต ถ่ายเส้นเอ็น ถ่ายลม

หวายขม เป็นพืชจำพวกเถามีหัว-เหง้า คล้ายเหง้าข่า

• หัว รสขมเย็น  สรรพคุณ  แก้ไอ บำรุงน้ำดี แก้ร้อนในกระหายน้ำ

หวายตะค้า เป็นพืชพวกเถาไม่มีหัว

• เถา ต้น รสเย็น  สรรพคุณ  แก้พิษร้อน แก้พิษไข้กาฬ แก้ชักเพราะความร้อนสูง แก้สลบ แก้หอบ แก้ลิ้นกระด้างคางแข็ง เนื่องจากพิษไข้
• คุณสมบัติพิเศษ ต้องสุมไฟเสียก่อน จึงนำมาผสมยา มีอำนาจดับพิษร้อน พิษไข้ได้วิเศษ

หวายโป่ง เป็นพืชจำพวกเถา (ส่วนมากนำมาทำขาเก้าอี้หวาย)

• เถา รสจืด  สรรพคุณ  แก้ไข้ตัวร้อน แก้ซางชัก

หวายลิง (หวายเย็บจาก) เป็นพืชจำพวกเถาเลื้อย ลงหัวคล้ายข่า

• เหง้า รสขมกร่อย  สรรพคุณ  แก้ไข้ แก้ตัวร้อน แก้ไข้เพื่อดีและโลหิต

อบเชยเถา ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น

• ราก รสหอมเย็น  สรรพคุณ  บำรุงหัวใจ แก้ลมวิงเวียน ทำจิตใจให้ชุ่มชื่น ขับลมในลำไส้ แก้ปวดมวนในท้อง

อังกาบ ไม้เถาเลื้อยต้นเล็กๆ มี 3 ชนิด คือ ชนิดดอกเหลือง ดอกขาว ดอกม่วงดำ สรรพคุณเหมือนกัน

• ราก รสเฝื่อน  สรรพคุณ  แก้เสมหะ เจริญไฟธาตุ ฟอกโลหิตระดูสตรี ขับปัสสาวะ

อัญชันบ้าน ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น ใช้ชนิดดอกสีขาวมาก

• ราก รสจืด  สรรพคุณ  ขับปัสสาวะ แก้ปวดฟัน โคนฟันอักเสบ แก้ตาฝ้าฟาง ตามัว

อัญชันป่า ไม้เถายืนต้น

• ราก รสเบื่อเอียน  สรรพคุณ  ถอนพิษยาเบื่อเมา ถอนพิษไข้และพิษอักเสบ เป็นแผลอักเสบ

อุโลกเครือ ไม้เถาต้นเล็กๆ

• ต้น รสเย็น  สรรพคุณ  แก้ไข้ ขับปัสสาวะ
• ใบสด รสเย็น  สรรพคุณ  แก้ต่อมทอนซิลอักเสบ เจ็บคอ แก้พิษฝี ปวดแสบปวดร้อน ถอนพิษการอักเสบ

พืชวัตถุ-พืชจำพวกเถา-เครือ(7)

1.1.2. พืชวัตถุจำพวกเถา-เครือ (ต่อ)

มะระจีน  ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้

• ใบ รสขม  สรรพคุณ  แก้ไข้หวัด ไข้ตัวร้อน บำรุงน้ำดี

มะลิ เป็นไม้เถายืนต้น คล้ายไม้พุ่ม ถ้าไม้อื่นอยู่ใกล้ก็พาดพันหรือคลุม

• เถา รสเย็นชื่น  สรรพคุณ แก้คุดทะราด ขับเสมหะ และโลหิต
• ใบสด รสฝาดเย็น  สรรพคุณ แก้แผลพุพอง แก้แผลเรื้อรัง พิษฝีดาษ
• ดอก รสหอมเย็น  สรรพคุณ ทำให้จิตใจแช่มชื่น แก้ไอ แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้เจ็บตา

มะลิวัลย์ (มะลิป่า) ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้

• ดอก รสเย็นหอม  สรรพคุณ บำรุงหัวใจ แก้ไข้ตัวร้อน
• ราก รสเย็นจืด  สรรพคุณถอนพิษยาเบื่อเมา ถอนพิษไข้ แก้พิษอักเสบต่างๆ

มะแว้งเครือ ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น

• ผล รสขม  สรรพคุณ แก้ไอ ขับเสมหะ แก้เบาหวาน บำรุงน้ำในตับอ่อน
• ราก รสขื่นเปรี้ยวเล็กน้อย  สรรพคุณ ขับเสมหะ แก้ไอ แก้ไข้สันนิบาต แก้น้ำลายเหนียว

ยางน่องเครือ ไม้เถายืนต้น

• ยาง รสเมาเบื่อ  สรรพคุณ บำรุงหัวใจอย่างแรง นำพิษซึมเข้าบาดแผลอย่างรวดเร็ว
• ยางน่อง ไม่ใช่ยาพิษ แต่นำฤทธิ์ยาพิษเข้าทางบาดแผลได้รวดเร็วมาก

รางจืด หรือ รางเย็น ไม้เถาเลื้อยพาดพันตามต้นไม้อื่น

• ราก รสเย็น  สรรพคุณ ถอนพิษเบื่อเมา แก้ไข้ตัวร้อน ถอนพิษไข้ แก้ร้อนใน กระหายน้ำ

รากแดง ไม้เถายืนต้น

• เถา รสจืดเย็น  สรรพคุณ ขับปัสสาวะ แก้กระษัยเส้นตึง กระษัยกล่อนทุกชนิด

ลิ้นมังกร ไม้เถาเล็กๆ ใช้ชนิดดอกแดงมาก

• เถา รสเย็น  สรรพคุณ ถอนพิษสัตว์กัดต่อย แก้พิษงู

ลุ่มนก ไม้เถาขนาดใหญ่

• เถา รสเบื่อเมา  สรรพคุณ แก้ปวดตามข้อ แก้เม็ดประดงผื่นคัน แก้ไข้บำรุงโลหิต ขับผายลม ฟอกและขับโลหิตระดู

เล็บมือนาง ไม้เถายืนต้น

• ใบ รสเย็นเอียนเบื่อ  สรรพคุณ ทาแก้พิษฝี แก้อักเสบ
• ผล รสเบื่อเอียน  สรรพคุณ ขับไส้เดือน ทำให้สะอึก
• ราก รสเบื่อเอียน  สรรพคุณ ขับอุจจาระเป็นฟองขาวเหม็นคาว
• ใช้ทั้ง 5 รสเอียนเบื่อเล็กน้อย  สรรพคุณ ขับพยาธิ แก้พิษตานซาง

เล็บลอก ไม้เถาพาดพันไม้อื่น

• เถา รสเย็น  สรรพคุณ บำรุงหัวใจ แก้อ่อนเพลีย บำรุงประสาท แก้ไข้เซื่องซึม

ลำไยเถา ไม้เถายืนต้น

• ราก รสฝาดเฝื่อนร้อนเล็กน้อย  สรรพคุณ แก้เสมหะ แก้ลม แก้ชอกช้ำภายใน

ส้มป่อย ไม้เถายืนต้น

• ใบ รสเปรี้ยวฝาดเล็กน้อย  สรรพคุณ ถ่านเสมหะ ล้างเมือกมันในลำไส้ แก้บิด ฟอกล้างโลหิต ระดู ประคบให้เส้นเอ็นหย่อน

สะบ้าดำ ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้

• เมล็ด รสเมาเบื่อ  สรรพคุณ แก้โรคผิวหนัง กลากเกลื้อน หิด ฆ่าเชื้อโรคผิวหนัง สุมเป็นถ่าน แก้พิษไข้เซื่องซึม แก้พิษร้อนต่างๆ

สะบ้ามอญ ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้

• เมล็ด รสเมา  สรรพคุณ แก้โรคผิวหนัง ผื่นคัน สุมเป็นถ่าน แก้พิษไข้ตัวร้อน

สะบ้าลาย ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้

• เมล็ด รสเมาเบื่อ  สรรพคุณ แก้โรคผิวหนัง น้ำเหลืองเสีย

สะบ้าเลือด ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้

• เมล็ด รสเมาเบื่อ  สรรพคุณ แก้โรคผิวหนังผื่นคัน แก้หิด ฆ่าพยาธิผิวหนัง

สามสิบ (รากสามสิบ) ไม้เถาเล็กๆ

• ราก รสเย็นหวานชุ่ม  สรรพคุณ บำรุงกำลัง บำรุงตับ ปอด บำรุงเด็กในครรภ์

สีฟันเครือ ไม้เถายืนต้น

• เถา รสเย็นฝาด  สรรพคุณ บำรุงโลหิตระดูสตรีให้สมบูรณ์
• ใบ รสเย็น  สรรพคุณ ตำพอกแก้ปวดฝี
• ดอก รสเย็น  สรรพคุณ แก้ตาช้ำอักเสบ แก้แมลงสัตว์กัดต่อย

แสลงใจเครือ ไม้เถา

• เมล็ด รสเมาเบื่อ  สรรพคุณ บำรุงหัวใจ บำรุงประสาท บำรุงธาตุ ทำให้ความจำดี แก้อัมพาต แก้ปวดเมื่อยบั้นเอว แก้กระษัย ขับปัสสาวะ ใช้มากเป็นพิษชักกระตุกถึงตายได้
• ใบ ตำกับสุราพอก แก้แผลเน่าเปื่อย
• ราก รสเมาเบื่อ  สรรพคุณ แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ

แสลงพัน ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น

• เถา รสเมาเบื่อร้อนเล็กน้อย  สรรพคุณ แก้โรคผิวหนังผื่นคัน น้ำเหลืองเสีย กระจายเลือดเน่าเสียให้เดินสะดวก บำรุงโลหิต ขับฟอกโลหิตระดู

สลอดน้ำ ไม้เถายืนต้น

• ใบ รสจืด  สรรพคุณ บำรุงเนื้อหนังให้สมบูรณ์
• ดอก รสเมาเอียนเล็กน้อย  สรรพคุณ แก้ริดสีดวงจมูก แก้ปวดศีรษะ
• ราก รสเย็นจืด  สรรพคุณ แก้ไข้เหนือ ไข้พิษ ระบายอ่อนๆ ถ่ายพิษไข้ ถ่ายพรรดึก

พืชวัตถุ-พืชจำพวกเถา-เครือ(6)

1.1.2. พืชวัตถุจำพวกเถา-เครือ (ต่อ)

พริกหาง ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น

• เมล็ด รสเย็น  สรรพคุณ  ขับปัสสาวะ ถอนพิษฟกบวม แก้กามโรค บำรุงธาตุ

พริกหอม ไม้เถายืนต้น

• ใบ รสเผ็ด  สรรพคุณ  แก้รำมะนาด ปวดฟัน ทำให้น้ำลายใส
• เมล็ด รสร้อน  สรรพคุณ  ขับลมในลำไส้ให้ผายเรอ ขับปัสสาวะ

พลูแก ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น ใบเล็กคล้ายพลูจีน

• ต้น รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย  สรรพคุณ  แก้ริดสีดวง
• ใบ รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย  สรรพคุณ  ฆ่าเชื้อโรคผิวหนัง
• ดอก รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย  สรรพคุณ  แก้โรคตา
• ราก รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย  สรรพคุณ  แก้เลือด ขับลม
• ใช้ทั้ง 5 รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย  สรรพคุณ  แก้โรคเรื้อน มะเร็ง คุดทะราด แก้กามโรค แก้โรคผิวหนัง

พลูเขียว ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น

• ใบ รสเย็น  สรรพคุณ  แก้รำมะนาด ปวดฟัน ทำให้น้ำลายใส

พลูคาว ไม้เถาต้นเล็ก

• ใบ รสร้อนเล็กน้อยกลิ่นคาวชื่น  สรรพคุณ  แก้กามโรค แก้น้ำเหลืองเสีย แก้ข้อเข้าข้อ ทำให้แผลแห้ง แก้โรคผิวหนังทุกชนิด

พลูจีน ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่นๆ

• ใบสด รสเผ็ด  สรรพคุณ  ลนไฟอุ่นๆ ปิดหน้าอกเด็ก แก้ปอดและหลอดลมอักเสบ ปิดตามต่อมน้ำเหลือง แก้อักเสบทำให้ยุบเร็ว เคี้ยวอมในปาก แก้แมงกินฟัน
• น้ำคั้นจากใบสด รสเผ็ด  สรรพคุณ  ช่วยบำรุงเยื่อกระเพาะอาหาร

พลูทองหลาง ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น

• ใบ รสเผ็ดร้อน  สรรพคุณ  แก้ปากเหม็น แก้ปวดฟัน ขยี้กับสุราทาแก้ลมพิษ ใช้ลนไฟปิดหน้าอก แก้ปวดแสบปวดร้อน ลนไฟนาบท้องเด็ก แก้ปวดท้องและแก้อัณฑะยาน

พลูป่า ไม้เถาเล็กๆ ขึ้นตามภูเขา

• ใบ รสเผ็ดร้อน  สรรพคุณ  แก้รำมะนาด ปวดฟัน

พลูเหลือง ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น

• ใบ รสเผ็ด  สรรพคุณ  ขับลม แก้ผื่นคัน แก้ปากเหม็น

เพชรกะฎัก ไม้เถาเนื้ออ่อน

• ต้น รสขื่นร้อน  สรรพคุณ  แก้ไข้หวัด แก้ไข้เพื่อดี แก้มึนงงศีรษะ แก้โรคประสาท แก้นอนไม่หลับ แก้พรรดึก กระจายลมแน่นในทรวงอก 

เพชรสังฆาต (ขันข้อ,สามร้อยต่อ) ไม้เถาเนื้ออ่อนพาดพันต้นไม้อื่น

• เถา รสขื่นร้อนเล็กน้อย  สรรพคุณ  แก้กระดูกแตก หัก ซ้น ขับลมในลำไส้ แก้ริดสีดวงทวารหนัก

เพชรหึง ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น

• เถา รสร้อนขื่นเล็กน้อย  สรรพคุณ  แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ ขับผายลม แก้ไข้จับสั่นเรื้อรัง แก้ม้ามโต พุงโร เนื่องจากพิษไข้มาลาเรีย

ฟักข้าว ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น

• ใบ รสเย็น  สรรพคุณ  แก้ไข้ตัวร้อน ถอนพิษอักเสบ
• เมล็ด รสมัน  สรรพคุณ  บำรุงปอด แก้ฝีในปอด
• ราก รสเยื่อเย็น  สรรพคุณ  ถอนพิษทั้งปวง

ฟักทอง ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่นและเลื้อยตามพื้นดิน

• ราก รสเบื่อเอียน  สรรพคุณ  แก้พิษสัตว์กัดต่อย แก้กามตายด้าน
• เมล็ด รสมันเบื่อ  สรรพคุณ  ขับพยาธิในท้อง

มะกาเครือ หรือ สะไอเครือ ไม้เถายืนต้น

• เถา รสขมฝาดเฝื่อนเย็น   สรรพคุณ  แก้บิดมูกเลือด ปวดเบ่ง ขับฟอกโลหิตระดู

มะกล่ำตาหนู หรือ มะกล่ำเครือ ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น

• ราก รสเปรี้ยวขื่น  สรรพคุณ  แก้เสมหะในลำคอ แก้ไอ แก้เสียงแห้ง กล่องเสียงอักเสบ
• เมล็ด รสขื่นเย็น แก้ริดสีดวงตา และกระจกตาอักเสบ

มะกล่ำเครือ เป็นพิษต่อร่างกายมากไม่ควรใช้
มะขามเครือ ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น

• เถา รสเปรี้ยว  สรรพคุณ  ขับเสมหะ ถ่ายท้อง ฟอกโลหิตระดู

มะเดื่อดิน ไม้เถาพาดพันต้นไม้อื่น

• ราก รสฝาดเฝื่อน  สรรพคุณ  แก้เม็ดประดงผื่นคัน ลมพิษ แก้พิษฝีภายใน แก้ตับไตพิการ บำรุงกำลังขับโลหิตระดู

มะตึ่ง ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่นๆ

• เปลือก ราก รสขมเย็น  สรรพคุณ  แก้ไข้ แก้กระษัย แก้ดีซ่าน แก้ตับอักเสบ แก้ปวดตามข้อมือเท้าบวม

มะระขี้นก (ผักไห) ไม้เถาเล็กๆ

• ใบ เถา รสขม  สรรพคุณ  แก้ไข้ บำรุงน้ำดี ระบายอ่อนๆ
• ผล รสขม  สรรพคุณ  แก้พิษฝี แก้บวม แก้ปวดเจ็บอักเสบจากพิษต่างๆ แก้ปากเปื่อย ปากเป็นฝ้าขาวเป็นขม บำรุงระดูสตรี

พืชวัตถุ-พืชจำพวกเถา-เครือ(5)

1.1.2. พืชวัตถุจำพวกเถา-เครือ (ต่อ)

นมวัว เป็นไม้เถายืนต้น ถ้าอยู่ใกล้ไม้อื่นก็เลื้อยพาดพัน

• เนื้อไม้ เถา รสเย็นเฝื่อน  สรรพคุณ  แก้ไข้กลับ
• ผล รสเย็น  สรรพคุณ  ตำทาแก้เม็ดตุ่มผื่นคันตามตัว
• ราก รสเย็น  สรรพคุณ  บำรุงน้ำนม แก้โรคผอมแห้งในสตรีหลังคลอดบุตร

หนามไก่ไห้ ไม้เถายืนต้น

• ราก รสเย็น  สรรพคุณ  ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้ทุกชนิด แก้ไข้ความร้อนสูง ชักคลั่งเพ้อ ไข้จับสั่น แก้ไข้พิษ หัด สุกใส ดำแดง

หนามเล็บแมว หรือ หนามเล็บเหยี่ยว ไม้เถายืนต้น

• ราก รสเปรี้ยวขื่น  สรรพคุณ  ขับระดูขาว ขับปัสสาวะ แก้มดลูกพิการ ฝีมุตกิด ฝีในมดลูก แก้เบาหวาน

หนามหัน หรือ หนามหืน

• ราก รสฝาด  สรรพคุณ  กล่อมโลหิต แก้ไข้พาระดู (ไข้ทับระดูหรือระดูทับไข้)

หนาวเดือนห้า ไม้เถาพาดพันต้นไม้ใหญ่

• เถา รสเบื่อเมาเย็น  สรรพคุณ  ขับเหงื่ออย่างแรง แก้ไข้ ลดความร้อนใช้มากจะเป็นอันตรายถึงตาย

หนอนตายหยาก (กะเพียดหนู) ไม้เลื้อยตามพื้นดินหรือพาดพันต้นไม้อื่น

• ราก รสเบื่อเมา  สรรพคุณ  ทุบให้ละเอียดผสมน้ำ ฟอกล้างผม ฆ่าเหา หิด และกลาก
• รากสด พอกปิดแฟลให้สัตว์ในส่วนที่เลียไม่ถึง ฆ่าหนอนและแมลงตายสิ้น
• น้ำแช่รากไม้นี้ ใช้ราดฉีดทำลายหนอนหรือแมลงที่มารบกวนพืชผักได้
• ต้มรับประทานแก้โรคผิวหนังผื่นคัน ต้มกับยาฉุน รมหัวริดสีดวงทวาร ทำให้แห้งฝ่อ
• รากสดทุบให้แตก ใส่ปากไหปลาร้า ทิ้งไว้ค้างคืน รุ่งขึ้นหนอนจะตายสิ้น

น้ำเต้า ไม้เถาเลื้อยตามพื้นดิน หรือพาดพันต้นไม้อื่น

• ใบ รสเย็นจืด  สรรพคุณ  ขับปัสสาวะ ดับพิศร้อน แก้ไข้
• ผล รสเย็น  สรรพคุณ  บำรุงน้ำนม ขับปัสสาวะ

น้ำเต้าขม ไม้เถาเลื้อยตามพื้นดิน หรือพันต้นไม้อื่น

• ใบ รสขมเย็น  สรรพคุณ  แก้ไข้ตัวร้อน ดับพิษอักเสบ แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้พุพอง แก้เริม งูสวัด แก้ฟกบวม

บอระเพ็ด ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น

• เถา รสขม  สรรพคุณ  แก้พิษฝีดาษ ไข้เหนือ ไข้พิษ แก้ร้อนในกระหายน้ำ ทำให้เนื้อเย็น แก้สะอึก บำรุงกำลัง บำรุงน้ำดี บำรุงไฟธาตุ
• ใบ รสขมเมา  สรรพคุณ  ฆ่าพยาธิไส้เดือน ฆ่าแมลงเข้าหู แก้รำมะนาด ปวดฟัน
• ลูก รสขม  สรรพคุณ  แก้ไข้ แก้เสมหะเป็นพิษ
• ราก  สรรพคุณ  แก้ไข้สูงมีอาการเพ้อคลั่ง

บอระเพ็ดพุงช้าง (สบู่เลือด) ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้อื่น

• เถา รสขมเมา  สรรพคุณ  ขับโลหิตระดู กระจายลมที่แน่นในอก
• ใบ รสขม  สรรพคุณ  บำรุงไฟธาตุ
• ดอก รสขมเมา  สรรพคุณ  โรคผิวหนัง ผื่นคัน ช่วยย่อยอาหาร
• หัว รสขม  สรรพคุณ  หั่นตากแห้งทำผงรับประทานกับน้ำผึ้ง บำรุงกำลัง ขับผายลม เจริญอาหาร เป็นยาอายุวัฒนะ

บวบขม ไม้เถาล้มลุกเลื้อยพาดพันต้นไม้

• ลูกสด รสขม  สรรพคุณ  ฟอกศีรษะ แก้คัน แก้รังแค
• เมล็ด รสเมา  สรรพคุณ  แก้หืด
• รังบวบแห้ง รสเมาจืด แก้ริดสีดวงจมูก

บวบหอม ไม้เถาล้มลุกเลื้อยพาดพันต้นไม้

• ลูกอ่อน รสจืด  สรรพคุณ  บำรุงร้างกาย
• ราก รสจืด  สรรพคุณ  บำรุงธาตุ บำรุงน้ำดี ระบายพิษไข้

พระขรรค์ไชยศรี (หนาวเดือนห้า หรือ ฝนแสนห่า) ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้

• เถา รสเมาเบื่อ  สรรพคุณ  ขับเหงื่อ ระงับความร้อน เป็นยาอันตราย เพราะขับเหงื่อมาก ทำให้หนาวสั่นอาจถึงชีวิตได้

พาหมี ไม้เถายืนต้น

• ราก รสเอียนเบื่อเมา  สรรพคุณ  แก้ริดสีดวงลำไส้ และริดสีดวงจมูก อันตรายเพราะเป็นยาเบื่อ อย่างแรง

พาดไฉน หรือ อีลุ้ม ไม้เถายืนต้น

• เถาและราก รสร้อนเล็กน้อย  สรรพคุณ  ถ่ายเสมหะ และโลหิต ขับผายลม แก้หืด แก้ไอ แก้คุดทะราด แก้โรคพยาธิผิวหนัง

พริกไทย ไม้เถาเลื้อยพาดพันต้นไม้

• เถา รสร้อน  สรรพคุณ  แก้เสมหะในทรวงอก แก้อติสาร (ท้องร่วงอย่างแรง)
• ใบ รสเผ็ดร้อน  สรรพคุณ  แก้ลมจุกเสียดแน่น ปวดมวนในท้อง
• ดอก รสร้อน  สรรพคุณ  แก้จักษุแดงเนื่องจากความดันโลหิตสูง
• เมล็ด รสร้อนเผ็ด  สรรพคุณ  แก้ลมอัมพฤกษ์ ลมมุตฆาต ลมลั่นในท้อง แก้ท้องอืดเฟ้อ บำรุงธาตุ แก้เสมหะเฟื่อง